امامزاده احمدبن موسی شاه‌چراغ در خیابان ۹ دی شیراز

شاه‌چراغ، نام مسجد و آرامگاهی است در شیراز که بنا بر اعتقاد شیعیان احمد بن موسی، پسر ارشد امام موسی کاظم (ع) و همچنین محمد بن موسی، از برادران علی بن موسی‌الرضا، در آن به خاک سپرده‌ شده‌اند. او برای پیوستن به برادر خود امام رضا (ع) به سمت خراسان حرکت کرد. وی در سال ۲۰۲ هجری قمری (در برخی منابع ۲۰۳ هجری قمری) در راه، به‌دست افراد مأمون به شهادت رسید. پیکر او را به شیراز آوردند و در نزدیکی آرامگاه برادرش، سید میر محمد به خاک سپردند.

تا زمان عضدالدوله دیلمی (بزرگ‌ترین امیر آل‌بویه در ایران و عراق) کسی از محل مقبره خبر نداشت و در این محل تنها یک تل خاک دیده می‌شد تا اینکه آن را یافتند. برخی منابع تاریخی آشکار شدن مدفن احمدبن موسی در شیراز را به اوایل قرن پنجم قمری نسبت می‌دهند اما بیشتر تاریخ‌نگاران سده هفتم یا هشتم قمری را زمان پیدا شدن آرامگاه این حضرت عنوان کرده‌اند. در زمان اتابک سعدبن زنگی (از خاندان اتابکان فارس) آرامگاه چهره تازه‌ای به خود گرفت. امیر مقرب‌الدین مسعود بدرالدین (وزیر اتابک) با ساخت بقعه و گنبد، ظاهر این آرامگاه را آراست و اتابک نیز یک رواق برایش احداث کرد.

سال ۷۴۵ هجری قمری و در اواخر دوره ایلخانان بود که ملکه تاشی خاتون، مادر شاه شیخ ابواسحاق اینجو (پادشاه فارس) دستور داد تا این آرامگاه را به زیبایی بیارایند و بنایی چشمگیر بسازند. پنج سال طول کشید تا همه تغییرات انجام شود. در نهایت بارگاهی وسیع با گنبدی بلند برای آرامگاه ساخته شد و بخش‌های مختلف مانند محلی برای استراحت و اطعام مسافران، مسجد، مدرسه و بازار نیز در اطراف احداث شدند.

در سال ۶۲۳ هجری قمری مصادف با حکومت اتابکان فارس در زمان سلجوقیان، امیر مقرب‌الدین مسعود بن بدرالدین (وزیر اتابک) دستور ساخت اولین گنبد بقعه حضرت شاه‌چراغ (ع) را داد.

در دوره صفویه و در سال ۹۱۲ هجری قمری، شاه اسماعیل که توجه زیادی به این مکان داشت، دست به بازسازی‌هایی در آن زد. ۸۵ سال بعد، زلزله سال ۹۹۷ هجری قمری نیمی از گنبد را از میان برد که در سال‌های بعد بازسازی‌ها روی آن نیز صورت گرفت.

نادرشاه افشار پس از پیروزی بر افغان‌ها و تسلط بر شهر شیراز وعده‌ای را که در زمینه بازسازی حرم داده بود عملی کرد و حدود ۱۵۰۰ تومان را به این مکان اختصاص داد. بیشتر این مبلغ به قندیل (چراغ) طلا اختصاص یافت. وزن قندیل او ۷۲۰ مثقال و از طلای ناب و زنجیر نقره بود. در سال ۱۲۳۹ هجری قمری آرامگاه در اثر زلزله کاملاً ویران شد و پس از آن قندیل اهدایی نادرشاه را به فروش رساندند تا هزینه تعمیر را تأمین کنند.

در سال ۱۲۴۳ هجری قمری، فتحعلی شاه قاجار، حسینعلی میرزا فرمانفرما را مسئول ایجاد تغییراتی در آرامگاه کرد. به دستور او بقعه را یک متر بالاتر از سطح زمین ساختند و به‌جای سنگ و ساروج، از سنگ، آجر و گچ استفاده کردند. در آخر ضریحی نقره‌ای زینت‌بخش این آرامگاه شد. در سال ۱۲۶۹ هجری قمری وقوع زلزله، موجب شکست گنبد آرامگاه شد اما در همان سال محمدناصر ظهیرالدوله اقدام به بازسازی آن کرد.

در سال ۱۲۸۹ هجری قمری مسعود میرزا ظل السلطان (شاهزاده قاجار)  اقدام به نصب در نقره‌ای برای حرم کرد و در سال ۱۲۹۲ هجری قمری ساعت زنگ‌دار بزرگی نیز بر برج جنوبی بقعه قرار داد. در سال ۱۳۰۶ هجری قمری داخل حرم به آینه‌کاری چشمگیری مزین شد.

آخرین تغییرات بنای کنونی شاه‌چراغ عبارت‌انداز: برچیده شدن گنبدهای قدیمی در ۱۳۳۶ خورشیدی و ساخت اولین گنبد اسکلت فلزی و مرمت و نوسازی ساختمان گنبد و کاشی‌کاری آن توسط استاد عیسی بهادری در سال‌های ۱۳۳۹ الی  ۱۳۴۰ خورشیدی.

بنای شاه‌چراغ دارای یک ایوان در قسمت شرق حرم مطهر است که ابعاد کنونی‌اش به طول ۳۸.۵ متر و عرض ۵ متر است. این ایوان ده ستون دارد که با نام‌های خداوند تزئین شده است و نمای جلوی ایوان پر از نقوش اسلیمی است که بر سنگ حجاری‌شده است.

سقف ایوان دارای تزئینات ویژه‌ای با چوب است. ۱۲ حجره دوطبقه در دو طرف حرم ساخته‌شده است. در گرداگرد صحن ۲۲۵ رواق وجود دارد. ۶ درب ورودی در صحن وجود دارد، یکی در سمت جنوب غربی حرم (باب الرضا) یکی در سمت شمال غربی حرم (باب موسی بن جعفر)، دو درب در سمت شرق که یکی از آن‌ها به مسجد عتیق می‌رسد، یک درب شمالی که به بازار منتهی می‌گردد و درب کنار حرم مطهر سید میرمحمد (باب السجاد) که به خیابان لطفعلی‌خان متصل است. در دو طرف درب طلایی حرم دو راهرو وجود دارد که به ایوان و حرم می‌رسد. کاشی‌کاری‌های رواق‌ها خیره‌کننده‌اند و از جذابیت‌های این مکان برای هنردوستان به شمار می‌رود.

گنبد منحصربه‌فرد حرم که اولین گنبد بتون آرمه‌ای محسوب می‌شود، به شکل غنچه‌ای یا پیازی طراحی‌شده است، به وزن ۷۰ تن و ترکیبی از هنرهای مختلف است، دارای کاشی‌کاری‌های اسلیمی، معرق بر روی شکم، مقرنس کاری بر گلوگاه است و آیات قرآن به خط ثلث بر ساق آن خطاطی شده است.

درون حرم آیینه‌کاری‌های هنرمندانه‌ای صورت گرفته است به‌گونه‌ای که در یک مترمربع از ۲ تا ۱۲ هزار قطعه‌ی آینه استفاده‌شده است. صحن مرکزی حرم مستطیلی به مساحت چهارده هزار مترمربع است که در وسط آن یک حوض قرار دارد.

درون حرم یک محراب و یک منبر به‌صورت یکپارچه سنگ وجود دارد که بر روی آن حجاری صورت گرفته است. به‌طورکلی این بنا تزئیناتی مرکب از هنرهای آینه‌کاری، کاشی‌کاری، حجاری، تزئینات چوب، خطاطی و گچ‌بری را داراست.

این امامزاده دارای ورودی‌های متعددی است که آن‌ها را «باب» یا همان در می‌نامند و عبارت‌انداز:

۱– باب الموسی‌بن‌جعفر (ع)، شمال‌غربی: این در، مشرف‌به میدان احمدی است و در زمان گذشته تنها در ورودی به صحن به شمار می‌آمد.

۲– باب الرضا، جنوب‌غربی: این در، جدیدتر است و در قسمت جنوب غربی و در خیابان ۹ دی قرار دارد. پیچک‌های سنگی و ستون‌های اطراف سردر از زیبایی‌های آن به شمار می‌روند و قسمتی از وصیت‌نامه حضرت امام‌خمینی (ره) در محیط داخلی این سردر کاشی‌کاری شده است. در از جنس چوب ساج و به طول ۴.۲۰ متر، عرض ۱.۴۷ متر و ضخامت ۷ سانتی‌متر است.

۳– سردر شرقی که به مسجد جامع عتیق می‌رود.

۴– سردر شمالی که به بازار شاه‌چراغ و خیابان احمدی راه دارد.

۵– سردر جنوبی، باب المهدی، که به دارالشفای حرم مطهر و کوچه بین‌الحرمین می‌رود.

۶– باب السجاد که در شمال شرقی مجموعه و کنار حرم مطهر حضرت سیدمیرمحمد (ع) قرار دارد و افراد را از طریق بازار حاجی به خیابان لطفعلی‌خان می‌رساند.

به‌جز ورودی‌های امامزاده، حرم مطهر نیز دارای ورودی‌های متعددی است که عبارت‌انداز:

۱– دو در از سمت شمال (ورودی خواهران): در نقره رواق شمالی به درِ حاج نصیرالملک مشهور است. روی تمام قسمت چهار چوب و حاشیه درها ۲۰ بیت از اشعار فصیح الملک شوریده با خط نستعلیق دیده می‌شود. البته این در هم‌اکنون در طبقه دوم موزه حرم (که در ادامه به معرفی آن خواهیم پرداخت) قرار دارد.

۲– دو درب در سمت جنوب (ورودی برادران): در نقره‌ای رواق جنوبی به در عسکرخانی شهرت دارد و در و چهارچوب آن دارای پوششی از نقره است. شخصی به نام عسکرخان، از کلانتران اهل باصری عرب، این در را در ازای اجاره ملکی که وقف شاه‌چراغ بوده، ساخته است؛ به همین دلیل به آن در عسکرخانی می‌گویند.

۳– در طلا ایوان مطهر: قوسی در بالای این در دیده می‌شود و بر روی درها و چهارچوب نیز اشعاری با منبت‌کاری حکاکی شده است. بد نیست بدانید درِ قدیمی به درِ ظل السلطان شهرت داشته و امروزه در موزه حرم می‌توانید آن را ببینید.

۴– دو ورودی جدید از ایوان مطهر.

آینه‌های ریز و شیشه‌های رنگین جلوه‌ای حیرت‌انگیز به درون حرم داده‌اند و هنر آینه‌کاری در آن، در اوج زیبایی به چشم می‌خورد. در کنار آینه‌کاری‌ها، هنر کاشی‌کاری نیز به چشم می‌خورد و متون زیبای فارسی و عربی، اطراف آینه‌ها و کاشی‌ها را مزین کرده‌اند.

در چهار طرف حرم، چهار شاه‌نشین قرار دارد. در شاه‌نشین زیر گنبد، ضریح نقره‌ای شاه‌چراغ خودنمایی می‌کند و نقش برگ‌های طلایی در بالای آن دیده می‌شود. در داخل ضریح، صندوقی بسیار زیبا از خاتم روی مقبره قرار دارد و ستون‌های بدنه داخلی و سقف ضریح نیز مزین به خاتم و چوب هستند.

گنبد شاه‌چراغ را می‌توان یکی از زیباترین گنبدهای جهان دانست. در این گنبد از کاشی‌های آبی، مشکی، سفید، زرد، فیروزه‌ای، لاجوردی و طلایی استفاده‌شده و طرح گنبد به‌صورت معرق است. گنبد بیش از ۵۰۰ مترمربع وسعت دارد و عرض و ارتفاع آن به ۱۴ متر می‌رسد. شاه‌چراغ دو گلدسته دارد؛ یکی در قسمت شمالی و دیگری در سمت جنوبی. این گلدسته‌ها بسیار زیبا هستند و توسط کارگاه معرق‌کاری آستان مقدس ساخته‌شده‌اند.

گلدسته‌ها در نگاه اول کاملاً شبیه به هم به نظر می‌رسند اما یک تفاوت در آنها وجود دارد؛ بر روی گلدسته شمالی اسامی الله و بر روی گلدسته جنوبی اسامی ائمه حک‌شده است. همچنین ارتفاع گلدسته‌ها ۲۰.۴ متر و ارتفاع و وزن سرگلدسته‌ها به ترتیب برابر ۳.۶۵ متر و ۳ تن می‌باشد.

محمد بن موسی بن جعفر ملقب به عابد از فرزندان امام کاظم (ع) بود که به میر محمد عابد هم شهرت داشت. وی نیز در زمان حکومت مأمون همراه با برادرش شاه‌چراغ به ایران آمد و در شیراز به شهادت رسید. ایوان حرم میرمحمد دارای ۴ ستون است و مانند ایوان حرم شاه‌چراغ تزییناتی چشم‌نواز دارد.

می‌گویند ساخت اولین گنبد این حرم به زمان ظهیرالدوله بازمی‌گردد و مرمت آن در عهد نادرشاه افشار صورت گرفته است. در سمت چپ آرامگاه ایشان مرقد کوچکی دیده می‌شود که بر روی لوح درون آن عبارت «ابراهیم بن محمد بن موسی» نقش بسته و به اعتقاد مردم، پسر میر محمد (ع) است.

از سال ۱۳۴۴ هجری شمسی در صحن حرم شاه‌چراغ (ع) موزه‌ای ایجاد شد که تحت نظر آستان مقدس شاه‌چراغ فعالیت می‌کند. این موزه دارای ۲ طبقه و ۱۱۰۰ متر وسعت است و فضای اصلی آن را یک سالن بزرگ تشکیل می‌دهد. اشیای این موزه اهدایی، خریداری‌شده یا وقفی هستند و قدمتشان به دوران باستان تا معاصر بازمی‌گردد. مجموعه‌های زیر را می‌توان در این موزه دید:

۱– مجموعه اشیای سفالی: مجموعه‌ای ارزشمند شامل حدود ۶٠٠ قطعه که شاخص‌ترین آن‌ها، ١٢ قطعه پیکرک سفالی است.

۲– مجموعه اشیای فلزی: مجموعه‌ای شامل سلاح‌های جنگی و شمشیرهای دوران ولایت شاه‌عباس صفوی و سلسله قاجار، گلدان‌های فلزی و میناکاری، چاقوهای طلاکوب و غیره.

۳– مجموعه مسکوکات: مجموعه‌ای شامل ۴۰۰ سکه، از دوران اشکانی و ساسانی به بعد.

۴– مجموعه نسخ خطی و اسناد موقوفات حرم مطهر: آثار تاریخی با موضوعات قرآن، ادعیه، کتب ادبی و علمی، وقف نامه‌ها و غیره.

۵– آثار شهید دستغیب: شامل آثاری از شهید محراب، حضرت آیت‌الله سید عبدالحسین دستغیب.

۶– دیگر اشیای ارزشمند: دو لنگه درب نقره‌ای اهدایی توسط یمین الدوله فرزند ناصرالدین‌شاه قاجار به آستان مقدس، درب خاتم حرم مطهر حضرت احمد بن موسی، دو جلد قرآن که هرکدام حاوی ١۵ جزء آیات الهی با قدمتی ٨٠٠ ساله و غیره.